Kur kam filluar të mbledh fotografitë e njerëzve të vrarë në Srebrenicë, kjo detyrë fillimisht dukej si një detyrë e klerikut.
Kam kërkuar emra, ditëlindje dhe çdo gjë tjetër që do të më ndihmonte t’i klasifikoj shënimet.
Në një mënyrë, ka qenë një mikrokozmos i vetë luftës në Bosnje. Gjithkush i ka ditur emrat e viktimave të para derisa Jugosllavia shpërbëhej në një kaos ndëretnik në vitin 1991. Por, derisa lufta ka vazhduar gjatë disa viteve të ardhshme, emrat janë shndërruar në numra. Derisa humanizmi dukej se po zhdukej, ashtu ndodhte edhe me personalitetet.
Por, pastaj, kam nisur të shoh fytyrat.
Shumë prej tyre më kanë kujtuar njerëzit që i kam njohur. Kam vënë re se shumica e fotografive janë grupuar së bashku – baballarët dhe djemtë e tyre, vëllezërit dhe nipërit e tyre. Grumbujt përfaqësonin vetë mizorinë: Baballarë të vrarë derisa kërkonin djemtë e tyre dhe fëmijë të vrarë duke mbajtur dorën e babait.
Të gjithë e dimë se gjatë disa ditëve në korrik të vitit 1995, mbi 8,000 burra dhe djem janë vrarë në një zonë, për të cilën OKB-ja ka premtuar se do të jetë “strehë e sigurt” për myslimanët e Bosnjës.
E dimë se 20 vjet më parë, Evropa ka dështuar të jetësojë premtimin e saj se nuk do të lejojë “kurrë më” që gjenocidi të ndodhë në tokën e saj.
Por, njerëzimi që është humbur gjatë atyre dhjetë ditëve mbetet i errët.
Me mbledhjen e këtyre fotografive, në një mënyrë ne punojmë për të shkuarën. Po ndihmojmë që të kërkojmë identitetet që shumë shpesh janë reduktuar në listën e inventarit të një varri masiv.
Në secilën prej mijëra fotografive është një qenie njerëzore me një histori. Dhe, një e ardhme e ndërprerë.
Por, nëse fotografitë tregojnë histori, ashtu tregon edhe fakti se shumë mungojnë. Me rreth 2,400 fotografi, ky është koleksioni më i madh i viktimave të Srebrenicës në një vend të vetëm, edhe pse janë mbi 5,000 njerëz, fotografitë e të cilëve mungojnë.
Disa nga OJQ-të, me të cilat kam punuar për këtë projekt, i kanë pasur fotografitë, por disa kanë thirrur familjarët për të më ndihmuar në mbledhjen e tyre.
Kam qenë te “Majke Podrinja” (Nënat e Podrinjës), organizatë e viktimave me seli në Sarajevë, e rrethuar nga gra, nëna dhe vajza të disa të vdekurve. Ato mund të tregonin për ato ditë të tmerrshme, por jo të gjitha prej trye kishin fotografi. Disa kishin fotografi të njërit djalë të vdekur, por jo edhe të tjetrit. Të tjera kishin fotografi të më të dashurve të tyre të humbur, por të fotografuar shumë më të rinj sesa kanë qenë kur kanë vdekur.
Kur forcat serbe të Bosnjës kanë marrë Srebrenicën dhe zonat përreth, burrat dhe djemtë e moshës ushtarake - të rinj madje edhe 14 vjeç - janë arratisur, ndërsa gratë dhe fëmijët janë detyruar të largohen me autobusë, duke lënë jetët e tyre prapa.
Të ndarë nga baballarët, burrat dhe vëllezërit, shumë prej atyre që i kanë mbijetuar masakrës, jetojnë sot pa më shumë se një fotografi, për të kujtuar ata që i kanë humbur.
--Xhenana Halimoviq. Korrik, 2015
PUNUAN
Fotografitë dhe emrat i mblodhi
Xhenana Halimoviq
Dizajni nga
Jan Radl
Kodimi nga
Tomas Randus
Prodhimi nga
Glenn Kates
Fotografia e kopertinës nga
Scott McIntyre
Fotografitë e tjera në sfond nga Midhat Poturovic
Falënderime të veçanta për Nënat e Srebrenicës, Gratë e Srebrenicës, Gratë e Podrinjës dhe Lëvizjen e Nënave të Enklavave të Srebrenicës dhe Zhepës, që kanë ndihmuar në mbledhjen e këtyre fotografive.